Ukrayna’daki savaş, Batı’nın yeniden sanayileşme sürecine girmeden de tekrar silahlanabileceğini gösteriyor

1942’den beri Amerika’nın zırhlı araçların ana fabrikası olan Ohio’daki Joint Systems Manufacturing Centre (JSMC) fabrikasında, Abrams tankının en son versiyonunun üretim hattı fabrika zemininde ileri geri kıvrılıyor. Amerika artık tamamen yeni tanklar üretmiyor. Bunun yerine, fabrika Alabama’da depolanan eski modellerin soyulmuş gövdelerini ve kulelerini yeniliyor. Birkaç günde bir, bir şasi birkaç metre ilerliyor ve yeni bir işçi, dünyanın en gelişmiş tankında titiz bir çalışmaya başlıyor. Her yenileme yaklaşık iki yıl sürüyor. Polonya, Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden altı haftadan kısa bir süre sonra, 2022’de JSMC’den büyük bir Abrams tankı siparişi verdi. Tankların çoğu hala teslim edilmedi.

Bu acı verici derecede yavaş yaklaşım, Ukrayna’nın başkenti Kiev’in banliyölerinde bulunan gelişmiş insansız hava aracı üreticisinin ofisinden hem coğrafi hem de kavramsal olarak çok uzak. Birkaç ayda bir, adı açıklanmak istemeyen bu firma, fabrikadan çok şık garajlara benzeyen ve Rus hava saldırıları için cazip bir hedef oluşturmamak için yüzlerce kilometre birbirinden uzak tesislerde dört hafta süren bir süreçle yeni bir model tasarlıyor. Firma, JSMC’nin iki katı kadar makine üretiyor.

Batı hükümetleri, savunma sanayilerinin çok yavaş ve çok küçük olduğu düşüncesinden kurtulamıyor. En azından Napolyon savaşlarından bu yana, uzun süreli, yüksek yoğunluklu çatışmaların her zaman üretim kapasitesi daha yüksek olan ülke tarafından kazanıldığına dair bir kanı var. Amerika, Tayvan yüzünden Çin ile uzun bir savaşa girerse veya NATO, Rusya’nın bir Avrupa ülkesine yapacağı başka bir işgali püskürtmek zorunda kalırsa, bu iki ülke düşmanlarının savaş makinesine ayak uydurabilecek mi? Batı’nın askeri gücünü korumak için birçok stratejik endüstrinin korunması ve geliştirilmesi gerektiği yönündeki inanç güçleniyor. Ancak hantal jsmc ve çevik Ukrayna firmasının örnekleri, bu düşüncenin ne kadar yanlış olduğunu gösteriyor.

Savaş ekonomileri dönüştürür. Daha fazla ve daha iyi silah üretme ihtiyacı, bir gecede yeni endüstrilerin ortaya çıkmasına yardımcı olur. Bu baskı, bir ülkenin işgücü ve sermayesinin büyük bir kısmını başka yönlere çekerek üreticileri yeni çalışma yöntemlerine zorlar. Endüstriyel inovasyon, sonunda savaş alanını yeniden şekillendirir. 2022’de Ukrayna donanması, Rusya’nın güçlü Karadeniz filosuna karşı güçsüz tek bir büyük savaş gemisinden oluşuyordu. Ukrayna, fırkateyn ve muhripler inşa etmeye başlamak için endüstriyel kapasiteye, daha da önemlisi zamana sahip değildi. Yine de, yerli üretim deniz insansız hava araçları, Rus deniz araçlarının bir kısmını batırmayı başardı ve geri kalanları uzak limanlara çekilmeye zorladı.

Amerika’nın savunma sanayii eskisine göre çok daha küçük. Hala her yıl dünya çapında ihraç edilen silahların toplam değerinin %43’ünü oluşturmakta (Çin’in payı sadece %6’dır), ancak 1940’lardan 1960’lara kadar askeri operasyonları sürdürmek için gerekli olan aynı miktarda malzemeyi üretmemektedir. Bunun yerine, Amerikan savunma sanayii, dünyanın en sofistike ve pahalı askeri makinelerini nispeten az sayıda üretmektedir. 1956’da Amerikan hava kuvvetlerinin 26.000 uçağı vardı. 2025’te bu sayı 5.000’in altına düşecek. Halen geliştirilmekte olan altıncı nesil savaş uçakları, bir drone filosunu koordine edebilecek, ancak her birinin maliyeti 300 milyon dolara kadar çıkabilecek. Hava kuvvetlerinin sipariş etmeyi planladığı bu savaş uçaklarının sayısı, bu on yıl içinde satın almayı planladığı beşinci nesil jetlerin sadece %20’sini oluşturuyor. 1980’den bu yana, silahlar daha karmaşık hale geldikçe, silahlı kuvvetlerin bütçesinin mevcut sistemlerin bakımı ve onarımına ayrılan kısmı iki katına çıktı (bkz. grafik 1).

Amerikan savunma şirketleri, büyük ölçüde konsolidasyon yoluyla, bu nadir görülen tedarik yaklaşımına doğal olarak uyum sağladı. 2000 yılında 42.000 olan şirket sayısı, 2022’de 29.000’e düştü. Birçoğu, Javelin tanksavar füzelerinin içindeki roket motorları veya denizaltılar için özel rulmanlar gibi ürettikleri cihaz veya bileşenlerin tek tedarikçisi. Birleşme ise işgücünün azalmasına ve yaşlanmasına yol açmış: Büyük bir savunma fabrikasında çalışanların ortalama yaşı 59.

Bu kadar sofistike silahlar üreten küçülmüş bir sektörün yavaş hareket etmesi kaçınılmazdır. En gelişmiş cihazlar için kullanılan jargon olan “sistemlerin” çoğunun üretimi bir yıl sürerken, beşinci nesil savaş uçakları için bu süre 18 aya, uzun menzilli füzeler için ise iki yıla çıkmaktadır. Savunma şirketi Anduril’in başkanı Chris Brose, “Bu ürünler temelde zanaat ürünleridir. Uzun süreler boyunca, uzman işçiler, malzemeler ve süreçler kullanılarak üretilirler” diyor.

Hızlanın

Sonuç, sadece daha küçük bir silah cephanesi değil, aynı zamanda hızlı bir şekilde yenilenemeyen veya genişletilemeyen bir cephanelik. Mevcut tedarik hızıyla, Amerika’nın mühimmat stoklarını Ukrayna’ya askeri yardım başlamadan önceki seviyeye getirmesi yedi yıl sürecek. Tayvan üzerinde bir çatışma, mühimmatın tükenmesi ve gemilerin, uçakların imha edilmesi nedeniyle Amerika’nın stoklarını hızla tüketebilir. Washington’daki bir düşünce kuruluşu olan Stratejik ve Uluslararası Çalışmalar Merkezi (CSIS) tarafından 2023 yılında Çin ile bir çatışmayı simüle eden bir savaş oyununda, Amerika üç hafta içinde uzun menzilli füzelerinin stoklarını tüketti. Silahlar siber savaşla da etkisiz hale getirilebilir. 2015 yılında Amerika Birleşik Devletleri Deniz Harp Okulu, uydu navigasyon sistemlerinin bozulabileceği endişesiyle gök navigasyonunu müfredatına yeniden dahil etti.

Amerika’nın savaş makinesini bir vites yukarı çıkarma çabaları hayal kırıklığı yarattı. Geçen yıl Pentagon, bu yılın Nisan ayına kadar ayda 75.000 adet 155 mm top mermisi üretme hedefi koydu. Bu hedefin çok uzağında, ayda sadece 40.000 adet üreterek, Ukrayna’nın aylık kullanımının üçte birinden azını üretebildi. Amerikan silah üreticileri acil durumlarda üretimi hızlandırabilir, ancak çok fazla değil. JSMC’nin yapabileceği en iyi şey, üretimini iki katına çıkararak ayda 15 tank üretmek. CSIS’e göre, üç hafta içinde tüketilen füzeleri yenilemek sekiz yıl sürecek.

Planlamacılar ayrıca, Çin’in kritik bileşen veya malzemelerin ihracatını kısıtlayarak bazı silahların üretimini durdurabileceğinden de endişe ediyor. Amerikan savunma şirketleri, gerektiğinde Çin’den ithal ettikleri bazı malzemeleri başka yerlerden temin edebilir. Ancak hepsini değil. Batı’daki politika yapıcılar, risklerini azaltmak için uzun süredir yarı iletkenlerin yerli üretimini teşvik ediyor. Çin, jet motorları ve insansız hava araçlarını tahrik eden fırçasız motorların üretiminde gerekli olan nadir toprak metalleri üzerinde de neredeyse tekel konumunda. Ukrayna’nın yeterli miktarda temin etmekte zorlandığı barutun bir bileşeni olan nitroselülozun ana tedarikçisi de Çin.

Batı ülkeleri halihazırda Çin ve Rusya’dan daha fazla savunma harcaması yapıyor ve bütçelerini artırıyor. Uzun süredir dünyanın en büyük savunma harcaması yapan ülke olan Amerika, geçen yıl savunmaya yaklaşık 1 trilyon dolar ayırdı, bu rakam Çin’in harcamalarının dört katı (bkz. grafik 2). AB, 378 milyar dolar veya GSYİH’sinin %1,9’unu harcadığını açıkladı; bu rakam 2021’e göre %30 artışa tekabül ediyor. Bu hafta NATO üyeleri, bu rakamı 2035 yılına kadar GSYİH’nın %3,5’ine çıkarmayı vaat etti. Japonya, son on yılda GSYİH’sı açısından harcamalarını neredeyse ikiye katladı. 2024 yılında küresel savunma harcamaları 2023’teki 2,5 trilyon dolardan 2,7 trilyon dolara yükseldi ve bu, Soğuk Savaş’ın sona ermesinden bu yana en büyük yıllık artış oldu.

Ancak Amerika ve müttefikleri, tedarik sorunları nedeniyle tüm bu paranın kendilerine kalıcı bir avantaj sağlamayacağından endişe ediyor. Çin hala çok daha fazla endüstriyel kapasiteye sahip. Küresel üretimin üçte birinden fazlasını oluşturuyor ve Amerika’nın payının iki katı. Dolayısıyla hükümetler, ordularına yaptıkları harcamaların yanı sıra, ulusal güvenlik adına sanayiye milyarlarca dolarlık sübvansiyonlar da sağlıyor. IMF, 2023 yılında dünya çapındaki tüm sanayi politikalarının %20’sinin, en azından kısmen bu nedenle sübvanse edilen sektörlere yönelik olduğunu tahmin ediyor. Donald Trump da alüminyum, çelik ve otomobiller dahil olmak üzere belirli ithalat ürünlerine uyguladığı gümrük vergilerini (sözde 232. Madde gümrük vergileri), Amerika’nın kendini savunma kabiliyetini güçlendirmek için haklı gösterdi.

Bu cömertliğin altında yatan fikir, bir ülkenin endüstrisi ne kadar büyük ve çeşitlilik arz ederse, bunları savaş zamanı üretimine dönüştürmenin maliyeti o kadar düşük olur. Bu, geçmişte doğruydu: Örneğin, İkinci Dünya Savaşı’nda, Detroit’teki bir Ford otomobil fabrikasını B-24 Liberator bombardıman uçakları üretmek için kullanmak nispeten kolaydı, çünkü her iki makinenin bileşenlerinin çoğu birbirine benziyordu. Amerika’nın sivil sanayi gücü, fabrikalarının silahları daha hızlı, daha ucuza ve daha büyük miktarlarda üretmesini sağladı.

Ancak barış ve savaş dönemlerindeki sanayi gücü arasındaki korelasyon artık o kadar yakın olmayabilir. Son yıllarda, çoğu imalat türünde kullanılan teknoloji daha uzmanlaşmıştır. London School of Economics’teki araştırmacıların tahminlerine göre, zengin ülkelerdeki imalat sektöründe işgücünün sermaye ekipmanına oranı 1995’ten 2017’ye kadar yarı yarıya azaldı. Bir imalat yöneticisi, “On yıllar önce fabrikalar, standart makineleri kullanan vasıflı işçilerle doluydu. Şimdi ise pek bir şey değişmedi” diyor.

Üretim malları daha karmaşık ve çeşitlilik kazanmıştır. Otomasyon ve hassas makinelerdeki gelişmeler, montaj hatlarının üretilen mallara göre uyarlanmasına yardımcı olmuştur. (Bazı modern üretim ekipmanları daha çok yönlüdür: 3D yazıcılar Ukrayna’daki geçici fabrikalarda büyük rol oynamaktadır.) Brose, “Ford’un üretim hattını B-21’leri üretmek için yeniden kullanmayı hayal edebiliyor musunuz?” diye soruyor. “Bu imkansız olurdu.” Amerikalı bir şirket olan Hadrian, askeri eksiklikleri esnek bir şekilde karşılayabilen savunma fabrikaları inşa ediyor. “Ürünleri değiştirmekten bahsetmiyoruz, bir seyir füzesinin başlığını değiştirmekten bahsediyoruz,” diyor bir çalışan. Ve bunun için bile, Amerika’da nadir bulunan makinelerle bir fabrikayı doldurmak gerekiyor.

Ukrayna, mevcut endüstriyi, hatta silah üretimini bile modern savaşın gerekliliklerine uyarlamanın zorluğunun çarpıcı bir örneğidir. Ülke, Sovyetler Birliği’nin sanayi merkezinin bir parçası olmasına ve hala çok sayıda kullanılmayan askeri fabrikaya sahip olmasına rağmen, Ukrayna yetkilileri, 2022’de Rusya’nın işgaliyle bu mirasın sınırlı kullanıma sahip olduğunu gördü. Yetkililer, Ukrayna’nın küçük silah endüstrisinin %82’sinin o dönemde devlete ait olduğunu ve bunun en azından üretimi artırmanın önündeki idari engelleri azalttığını söylüyor. Yıl sonuna kadar, mevcut fabrikalar üretimlerini artırdıkça, devlet askeri üretimin %89’unu oluşturuyordu.

Ancak, daha çevik özel şirketler sayesinde, ertesi yıl çok daha hızlı bir büyüme gerçekleşti. Eski bir yetkili, “İlk yıldan sonra, özel sektör [devlet savunma şirketlerinden] çok daha hızlı büyümeye başladı” diyor. 2024 yılına kadar, Ukrayna’nın hızla büyüyen silah endüstrisinin %58’i özel sektörün eline geçti. Ne kamu ne de özel şirketler, kullanılmayan Sovyet silah fabrikalarını kullanmadı, ancak bu konuda planlar yapılıyor. Mevcut tesisleri dönüştürmektense, çok sayıda küçük yeni fabrika kurmak daha hızlı ve etkili oldu.

Bazı silahların üretimi kolayca artırılabildi. Ukrayna’nın top mermisi üretimi 2022’de 50.000’den geçen yıl 2,4 milyona çıktı. Zırhlı araç üretimi 2024’te üç katına çıktı. Yerli obüs üretimine henüz bir yıl önce başlamasına rağmen, şu anda ayda on adetten fazla üretiyor.

İHA’lar özel bir uzmanlık alanıdır. Zengin ülkelerin tercih ettiği sofistike silahlara göre çok daha ucuz ve üretimi daha kolaydır, ancak en gelişmiş olanlar artık Amerika ve Avrupa’nın uzmanlığı ve özel bileşenleriyle üretilmektedir. 2024 yılında Ukrayna firmaları, Ukrayna kuvvetlerinin kullandığı toplam İHA’ların yaklaşık %95’ini oluşturan 2,2 milyon İHA üretti. Hedef, bu yıl milyonlarca daha fazla İHA üretmektir.

Eski bir bakan, “Küçük ve insansız her şeyi üretebiliriz” diyor. İnsansız sistemler, insanları güvende tutmak zorunda olmadıkları için daha basit ve daha az sağlam olabilirler. Ayrıca, kıt insan gücü ihtiyacını da azaltırlar. Küçük silahların bileşenleri, özel makinelerle üretilme olasılığı daha düşük olduğundan, üretimi veya satın alınması daha kolaydır. Bazıları, yüzlerce makinenin bulunduğu devasa yer altı salonlarında 3D yazıcılarla basılıyor. Diğerleri ise ithalatı kolaydır.

2022’de Ukrayna’nın silah endüstrisi 1 milyar dolar değerinde silah üretti. Savaştan önce bir tank fabrikası işleten 32 yaşındaki Ukrayna stratejik endüstriler bakanı Herman Smetanin, geçen yıl kapasitenin 35 milyar dolara ulaştığını söylüyor. Bir yetkili, bu rakamın hükümetin satın alabileceğinden 20 milyar dolar fazla olduğunu ve Ukrayna’nın silahlarının %40’ının hala yerli üretim olduğunu ekliyor.

İHA’ların günü

Her iki taraf da İHA üretiminde o kadar başarılı oldu ki, savaş alanını şekillendirmeye başladılar. Ukrayna hükümeti danışmanı Oleksandr Kamyshin, “Bunu, İHA’larla ilk dünya savaşı olarak başlattık” diyor. “Şu anda ilk drone savaşındayız.” Eskiden cephe hatlarını belirleyen siperler, drone saldırılarına karşı çok savunmasız oldukları için ortadan kayboluyor. Bunun yerine, askerler iki veya üç kişilik gruplar halinde siperlere dağılmış durumda. Aynı şekilde, daha büyük yük taşıma kapasitesine sahip drone’lar, tankları saldırılara karşı savunmasız hale getirdi ve cepheden 10 km’ye yaklaşmalarını engelledi. Bir de Rus filosunu etkisiz hale getiren deniz drone’ları var.

Bir üretici, savaşın gelişimini, bir çocuğun oyuncaklar ve diğer ev eşyalarından yaptığı aletlerle ailesinin evini hırsızlardan koruduğu “Home Alone” filminin konusuna benzetiyor. Ukrayna güçlerinin amacı, eldeki ekipmanlarla sorunları hızlı bir şekilde çözmek. Birçok insansız hava aracı, araba ile taşınabilecek kadar küçük olacak şekilde tasarlanmış. İnsansız hava araçlarının verdiği hasarı tahmin etmek zor ve operatörler destek için geleneksel topçu ve askeri araçlara güveniyor. Bununla birlikte, insansız hava araçları giderek daha ölümcül hale geliyor. Ukrayna hükümetine göre, 2022’de her iki tarafın kayıplarının yaklaşık %10’u insansız hava araçlarından kaynaklandı. İngiliz düşünce kuruluşu Royal United Services Institute, Mart ayında insansız hava araçlarının Rus tesislerine verilen hasarın %70’ine ve tüm kayıpların yaklaşık yarısına neden olduğunu tahmin etti.

Ancak Ukrayna’nın silah endüstrisi ihtiyaç duyduğu her şeyi üretemiyor. Gemiler, füzeler ve büyük silahlar kısa sürede seri üretime geçmesi kolay silahlar değildir. Bu tür silahlar, NATO ülkeleri uzun süreli bir çatışmada yetersiz kalmasından korktuğu silahlar. Çin’in sivil gemi inşa endüstrisi, dünyadaki gemilerin beşte üçünü üretmekte ve savaş gemilerini Amerika’dan çok daha hızlı üretmektedir.

Ancak, savaş zamanında faydalı olabilecek bir dizi sivil endüstriyi Batı’da geliştirmek pahalı ve getirisi belirsiz olacaktır. Bu sektörde Batı’nın en büyük ikinci ortağı olan Güney Kore’de gemi inşa etmenin işçilik maliyeti Çin’den çok daha yüksektir. Batılı hükümetler bu ek maliyeti üstlenmek zorunda kalacaktır. Sanayi sübvansiyonları genellikle geçici olarak, üreticilerin yardım almadan rekabet edebilecek bir verimlilik veya ölçeğe ulaşmalarına yardımcı olmak amacıyla verilir. Ancak savaş zamanında ihtiyaç duyulması ihtimaline karşı çift kullanımlı fazla kapasiteyi muhafaza etmek böyle işlemez. Bu, süresi belirsiz bir taahhüttür.

Ayrıca anlamsız da olabilir. Savaşın nerede ve nasıl yapılacağı önceden bilinemez. Silah üreticileri, çatışmanın özelliklerine ve düşmanın yeniliklerine uyum sağlamak zorundadır. Neye ihtiyaç duyulacağını bilmek zordur. Ukrayna’nın insansız hava aracı üretiminde uzmanlaşması, Rusya’nın üstünlüğü olduğu ve büyük ölçekte üretmekte zorlanacağı gemi, tank ve diğer büyük platformlardaki nispi eksikliğini telafi etmesini sağlamıştır.

Endüstriyel güç tamamen yararsız değildir. Ukrayna yetkilileri, en değiştirilebilir endüstriyel kaynağın vasıflı işçiler olduğunu keşfettiler. Bir petrol ve gaz mühendisini havacılık alanında eğitmek iki yıl sürer. Amerika’nın Çin’den daha az üreticisi olabilir, ancak hala birçok mühendisi ve yenilikçi bir özel sektörü var.

Ancak savaş zamanındaki yenilikler, barış zamanındaki endüstrileri geride bırakır. jsmc, 2023 yılında Ukrayna’ya 31 adet Abrams tankı gönderdi. Rusya’nın 20 tankı imha etmesi üç ay sürdü, ardından geri kalanlar büyük ölçüde cepheden çekildi. Amerikalı yetkililer daha sonra tankların Rus topçularına ve intihar drone’larına karşı savunmasız olduğunu kabul etti. Montaj hatları gıcırdayarak ilerlemeye devam ediyor. Ancak Amerika’nın bunlara daha fazlasına ihtiyacı yok. ■