DÜNYANIN çöp yığınları değerli elektroniklerle dolup taşıyor. Birleşmiş Milletler’e göre, 2022’de yaklaşık 62 milyon ton elektronik atık üretildi—tampon tampona dizilmiş kamyonlarla ekvatoru çevreleyecek kadar. Bunun yalnızca %22’si geri dönüştürüldü. Geri kalanın büyük bölümü çöplüklere veya yakma tesislerine gidiyor. 2024’te bu süreçte 63 milyar dolar değerinde geri kazanılabilir hammadde boşa gitti. Bu rakamın 2030’a kadar 80 milyar doların üzerine çıkması bekleniyor.
Bu malzemeleri çöpten çıkarmak kolay değil. Elektronik atık geri dönüşümde parçalanırken pek çok malzeme kirleniyor, bu da uzmanlaşmış çıkarma tekniklerinin etkinliğini sınırlıyor. İşlem, ürünler parçalanmadan önce sökülüp bileşenlerine göre ayrıldığında daha kolay hale geliyor. Böylece kablolardan bakır, devre kartlarından altın, gümüş ve diğer değerli metaller, pillerden kobalt, lityum, manganez ve nikel, elektrik motorlarından nadir toprak mıknatısları geri kazanılabiliyor.
Sorun şu ki, söküm işçiliği yoğun ve maliyetli. Otomasyon da kolay değil: robotlar belirli bir ürünü birleştirmede iyi, ama çöpe giden binlerce farklı cihazı tanıyıp sökmekte zorlanıyorlar. Ancak yapay zekâ (YZ) modelleriyle desteklenen yeni nesil robotlar bu işi üstlenebilecek gibi görünüyor.
Bazı YZ destekli robotlar, ürünlerinin nasıl üretildiğini çok iyi bilen üreticilerin kendi iç geri dönüşüm programları için geliştiriliyor. Örneğin Apple, Daisy adında bir sistem kullanıyor. On yıl önce erken bir versiyon yalnızca tek bir iPhone modelini sökebiliyordu; şimdi YZ yardımıyla 20’den fazla modeli işleyebiliyor. Microsoft, bilgisayar sabit disklerini sökebilen bir robot geliştiriyor. Genellikle hassas verileri yok etmek için komple ezilen disklerde, aslında yalnızca veri içeren plakaların parçalanması yeterli. İsveç-İsviçre kökenli mühendislik firması ABB, Amerikalı geri dönüştürücü Molg ile birlikte dev veri merkezlerinde kullanılan elektroniklerin parçalanıp geri kazanılması için robotik “mini fabrikalar” ağı üzerinde çalışıyor.
Almanya Magdeburg’daki Fraunhofer Enstitüsü’nden José Saenz ve ekibi daha iddialı bir hedef peşinde. Genel bir geri dönüşüm merkezinde kullanılabilecek, telefonlardan elektrikli araç pillerine, LED ekranlardan güneş panellerine kadar çok çeşitli e-atıkları sökebilecek esnek bir robot sistemi geliştiriyorlar. İlk adımları, çoğu on yaşından eski masaüstü bilgisayarları sökebilen bir YZ destekli robot.
Robot önce kendisine verilen ürünü tanımlıyor. Kamera cihazın fotoğrafını çekip farklı PC’lerin resimleriyle karşılaştırıyor. Etiketleri ve ürün kodlarını tarayıp internette servis kılavuzu ya da söküm ipuçları olup olmadığını kontrol ediyor. ChatGPT’ye bir şey sorulduğunda benzer videolar bulması gibi, robot da internette işi daha önce yapmış insanların paylaştıklarını arayabiliyor. Tüm bilgiler analiz edilip hafızasında saklanıyor ve sonraki aynı ürünlerde referans olarak kullanılabiliyor.
Tanımlama tamamlandığında YZ sistemi hangi bileşenlerin çıkarılmaya değer olduğunu belirliyor—ya hammadde olarak ya da yenilenip tekrar kullanılabilecek parçalar halinde. Ayrıca vidaların, perçinlerin ve diğer bağlantıların durumunu kontrol ediyor; yıllar içindeki aşınma ve onarımlar nedeniyle bazı parçaların kesilerek çıkarılması gerekebiliyor. Analiz sonrası YZ, robotun kolları için bir söküm sırası üretiyor. Bu kollar matkap, kıskaç ve tornavida gibi çeşitli araçlarla donatılmış durumda.
Şu ana kadar ekip, söküm sürecinin her aşamasını ayrı makinelerde çalıştırmayı başardı. Şimdi bunları tek bir robotik cihazda birleştirmeye çalışıyorlar.
Bilgisayarların sökümü ustalıkla yapılır hale geldiğinde, sıra diğer ürünlere gelecek. Öğrenme süreci zaman alacak. Dr. Saenz, ticari bir geri dönüşüm merkezinde PC’lerden beyaz eşyalara ve televizyonlara kadar her şeyi sökebilecek bir robotun yaklaşık beş yıl içinde geliştirilebileceğini düşünüyor. Sadece kendi ürün yelpazesini geri dönüştürmek isteyen firmalar ise daha hızlı sonuç alabilir.
Çok amaçlı bir robot büyük ihtimalle popüler olur, çünkü şirketler giderek daha sert yasalarla ürünlerinin kullanım ömürlerinin sonundan da sorumlu tutuluyor. Bunu ya doğrudan kendileri ya da uzman geri dönüşüm firmaları aracılığıyla yapmak zorundalar. Dolayısıyla, daha akıllı, elinde anahtarla çalışan robotların yükselişi, ürünlerin yaşamları kadar ölümlerinde de faydalı olmasını sağlayacak.
